نویسنده: برایان موریس

ترجمه : دکتر محمد فولادی وندا، دکتر سید حسین شرف الدین

کتاب «مطالعات مردم شناختی دین» از معدود منابعی است که مورد استقبال شایان توجه اهل نظر واقع شده است، دلیل این مدعا چاپ مکرر آن در سال های اخیر است. این اهتمام کم نظیر، آن هم در یک جامعه سرشار از مطالعات و تحقیقات متجانس، نمادگویی از اهمیت و اعتبار اثر مذکور در مقایسه با آثار متشابه است.
تفاوت عمده این کتاب با بسیاری از منابع موجود، جامعیت مباحث، مستند بودن داده ها، تنوع راهبردها، شرح و توضیح دیدگاه ها، مقایسه آراء، شیوایی و روانی قلم می باشد.
این کتاب با توجه به صبغه غالب مردم شناختی خود عمدتا به بررسی اسناد و گزارشات برگرفته از مطالعات ژرفایی انجام شده پیرامون فرهنگ و جلوه های متنوع آن در بسترهای اجتماعی خاص مورد مطالعه و نقل و توضیح رویکردهای تحلیل مبتنی در این آثار پرداخته است. دین نیز تنها به عنوان یکی از جلوه های برجسته فرهنگی و یکی از نهادهای اجتماعی مهم که با سایر نهادها و کلیت نظام اجتماعی در تعامل مستمر است، مورد توجه واقع شده است.
ادیان مورد مطالعه کتاب عمدتاً ادیانی است که اصطلاحاً از آن به ادیان ابتدایی یاد می شود و هم اینک نیز در پهنه عظیمی از جغرافیای مسکون همچون بخش هایی از افریقا، استرالیا، امریکای شمالی و آسیا حضور دارند. این ادیان به لحاظ نقش و کارکرد فراوان در عرصه های مختلف زندگی جوامع سنتی و نفوذ آن ها در تار و پود فرهنگ این جوامع و تفاوت جوهری آن ها با جوامع سکولار و به طور کلی جوامع جدید دست کم از حیث میزان ارتباط و ارجاع به آموزه های دینی، مورد توجه جدی مردم شناسان غربی واقع شده است. این ادیان و مناطق حضور آن ها عمده ترین آزمایشگاه مطالعات مردم شناختی در یکی دو قرن اخیر بوده است.
مشی نویسنده عمدتاً توصیفی توأم با رویکرد تبیینی دقیق می باشد. وی در آغاز به نقل گزیده هایی از دیدگاههای برخی فیلسوفان ، جامعه شناسان، مردم شناسان، روان شنسان اجتماعی و روان کاوان پرداخته و سپس به شرح و بسط این آراء و در مواردی مقایسه و بیان وجوه اشتراک و تقارن آن ها دست یازیده است.
همان گونه که درمقدمه ناشر متن نیز اشاره شد، این کتاب تقریباً همه استراتژی های نظری مهم در حوزه مطالعات اجتماعی مربوط به دین را که تا زمان نگارش کتاب در محافل علمی آمریکا و اروپا مطرح و مورد توجه و اهتمام متفکران آن دیار بوده، در خود جای داده است.
مترجمان با اذعان به لزوم نقد جدی این سنخ رویکردها به دین و نتایج تعمیمی آن، از نقد مواضع کتاب به دلایلی اجتناب ورزیده اند. مردم شناختی بودن سبک دین پژوهی و به عبارتی، مطالعه دین در مقام تحقق (مطالعه باورها، گرایش ها، رسوم، سنت ها، نمادها و رفتارهای عینی مرتبط با دین، در مقابل دین پژوهشی مبتنی بر اسناد و مدارک دینی)؛ محوریت ادیان ابتدایی که غالباً به خاطر اشتمال بر ایده های عجیب و غریب و بعضاً خرافی مورد توجه متفکران اروپایی و امریکایی واقع شده اند؛ ارزش داوری های غیر علمی و انگ زنی های غیر قابل توجیه همچون سنت پرستی، عوام زدگی، اسطوره سازی، خرافه پرستی، دوری از تمدن، عاری بودن از معیاره های منطقی و معقول و…به عنوان بارزترین خصایص مردم معتقد به این ادیان؛ ناظرانه و تماشاگرانه بودن منظر محققان این سنخ مطالعات به جای منظرهای همدلانه، که ود نقش مهمی در فهم معانی و تفسیر ایده ها و عناصر فرهنگی عموماً و باورها، سنت ها و رفتارهای دینی خصوصاً ایفا می کند؛ توصیفی و بعضاً گزینشی بودن باورها و رفتارهای مورد مطالعه؛ ضعف ارتباط و به عبارتی تعمیم ناپذیری نتایج و برداشت های تفسیری این نوع مطالعات به پدیده دین به طور کلی و ادیان توحیدی گهنگی و اندراس این نظریات در مقایسه با نظریات تحلیلی متأخران؛ از أهمّ دلایل این تعمیم بوده است.
هدف مترجمان از ترجمه این اثر، آشنایی هر چه بیشتر با نقش و جایگاه دین در نظام اجتماعی، ابعاد و جلوه های مختلف این پدیده در زندگی فردی و اجتماعی، رویکردهای متنوع تفسیری موجود در میان اندیشمندان علوم اجتماعی، ارزیابی های مختلف از نقش و اهمیت دین در جامعه، ویژگی های دین پژوهشی مردم شناسانه و حوزه های معرفتی مرتبط با آن، تفاوت میان دین پژوهی میدانی با دین پژوهی اسنادی و کتاب خانه ای بوده است، این که تا چه میزان در این هدف موفق بوده اند به قضاوت و داوری اهل نظر و خوانندگان فهیم این اثر بستگی دارد.
ترجمه این اثر با توجه به اهمیت فی نفسه آن، حساسیت موضوع، تنوع دیدگاه ها و مباحث مطرح شده، نوع نگارش آن (درهم آمیختگی آراء منقول با دیدگاه های مولف )، بعضاً طرح مباحث حاشیه ای و خارج از موضوع، اشتمال بر برخی مفاهیم و واژگان نامأنوس از قلمروهای فرهنگی مورد مطالعه، نگرش های مختلف در تفسیر باورها و رفتارهای دینی معکوس شده در گزارشات مردم شناختی و دلایل دیگر با دقت و وسواس زیادی صورت پذیرفته است و البته، معنای این سخن به هیچ وجه مصونیت و تبری مترجمان از احتمال خطا و اشتباه نیست. بی شک، تذکرات و انتقادات خوانندگان بصیر با هدف رفع کاستی های محتمل، ما به خرسندی فراوان خواهد بود.
رجا واثق و امید صادق داریم که ترجمه این قبیل آثار، به رغم ضعف ها و کاستی های آشکار آن، در تأمین بخش اندکی از نیازهای جامعه علمی و رفع کمبودهای موجود در این خصوص، مؤثر افتد و زمینه را برای تولید آثار متقن، جامع و محققانه بهتری فراهم سازد.